Doorbreek het genderblinde beleid: Prijswinnend onderzoek onthult hoe dakloosheid vrouwen anders treft

Onlangs werd Elleke Schreur, alumni van de master Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie aan de Universiteit Leiden, bekroond met de prestigieuze FSW Scriptieprijs 2024 en won ze ook de Universitaire Scriptieprijs 2025. Haar scriptie, getiteld “Gendered Experiences and Homelessness Trajectories: An Anthropological Fieldwork Study in The Hague, the Netherlands,” belicht hoe gender de ervaringen van dakloze mensen beïnvloedt en vormt. In haar onderzoek werkte ze nauw samen met Straat Consulaat, waar ze waardevolle inzichten opdeed die bijdragen aan een beter begrip van dakloosheid in onze stad.

Een persoonlijke fascinatie

“Dakloze mensen hebben me altijd geïntrigeerd,” vertelt Elleke in ons interview. “Ik herinner me dat ik me als kind al afvroeg wat iemands identiteit, verleden, en verhaal was als ik dakloze mensen op straat zag. Toen ik op de middelbare school zat, kwamen mijn vrienden en ik na het uitgaan regelmatig dakloze mensen tegen. Waar veel van de mensen om mij heen vaak juist afstand van hen hielden, raakte ik geregeld met hen aan de praat.”

Toen ze bijna zes jaar geleden naar Den Haag verhuisde, viel haar op hoeveel dakloze mensen er op verschillende plekken in de stad te zien zijn. “Ik was toen twintig, en in mij had zich inmiddels een fascinatie ontwikkeld voor de (gender)ongelijkheden binnen onze wereld en maatschappij. Vanuit deze fascinatie viel mij op dat de dakloze mensen die ik in Den Haag tegenkwam, of in ieder geval degenen die ik als dakloos kon herkennen, man waren.”

Deze observatie, gecombineerd met haar interesse in genderongelijkheid, vormde de basis voor haar onderzoek bij Straat Consulaat en andere organisaties in Den Haag.

Drie maanden bij Straat Bakkie

Voor haar onderzoek bracht Elleke drie maanden door bij verschillende organisaties in Den Haag, waaronder Straat Consulaat. Het grootste deel van haar tijd bracht ze door bij onze koffiebar voor dakloze mensen, Straat Bakkie.
“Hier ontmoette ik de meeste van mijn respondenten, met wie ik hele dagen ‘rondhing’, koffie dronk, en discussieerde over dingen als nieuws, politiek, spiritualiteit, religie, hun leven en ervaringen, en die van mij. Ik raakte behoorlijk close met sommige mensen die ik hier ontmoette,” deelt ze.

Genderblind beleid doorbreken

Een van de belangrijkste bevindingen uit Elleke’s onderzoek is dat genderblind beleid tekortschiet bij het aanpakken van dakloosheid. Ze ontdekte dat 38% van de geïnterviewde dakloze vrouwen door huiselijk geweld dakloos werd, terwijl dit bij geen van de geïnterviewde mannen het geval was.

“Binnen genderblind beleid wordt uitgegaan van een universele ervaring van dakloosheid, waarbij de diversiteit tussen dakloze vrouwen en mannen niet wordt erkend,” legt Elleke uit. “Bovendien is er in Nederland bij beleidsvorming historisch gezien uitgegaan van het stereotype beeld van dakloosheid, namelijk dat van een dakloze man met mentale- en/of verslavingsproblematiek.”

Dit leidt volgens haar tot opvang- en zorgsystemen die onvoldoende aansluiten bij de realiteit en ervaringen van dakloze vrouwen, “waardoor zij vaker ‘onzichtbaar’ blijven (worden gemaakt!), niet de juiste hulp krijgen of (opnieuw) in onveilige situaties terechtkomen. Om deze vicieuze cirkel te doorbreken, is genderbewust beleid noodzakelijk. Genderbewust beleid erkent namelijk dat dakloosheid geen neutrale of universele ervaring is en sluit beter aan bij de werkelijke behoeften van verschillende groepen dakloze mensen.”

De ‘onzichtbaarheid’ van dakloze vrouwen

Een fascinerend aspect van Elleke’s onderzoek is hoe dakloze vrouwen ‘onzichtbaar’ worden gemaakt door politieke keuzes en onderzoeksmethoden. Bijvoorbeeld worden vrouwen in de opvang voor huiselijk geweld vaak niet meegeteld als dakloos.

“Doordat dakloze vrouwen ‘onzichtbaar’ worden gemaakt, hebben mensen in onze samenleving geen realistisch beeld van de omvang van dakloosheid en de demografische kenmerken van dakloze mensen,” legt Elleke uit. “In Nederland, net als in de rest van Europa, blijft hierdoor het stereotype bestaan dat dakloosheid vooral een probleem is van alleenstaande mannen met problemen met hun mentale gezondheid en/of middelengebruik. Dit is een te beperkt en vertekend beeld, waarbinnen veel dakloze mensen – inclusief vrouwen – niet passen.”

Ze vervolgt: “Dit heeft meerdere consequenties. Ten eerste kan het ervoor zorgen dat vrouwen minder snel als dakloos worden herkend en daardoor niet de hulp krijgen die zij nodig hebben. Daarnaast kan dit stereotype leiden tot schaamte, waardoor vrouwen minder geneigd zijn om hulp te zoeken. Politiek gezien kan dit beeld ook functioneel zijn: het verlegt de schuld naar dakloze mensen zelf en doet het probleem kleiner lijken dan het in werkelijkheid is.”

Overlevingsstrategieën van dakloze vrouwen

Elleke’s onderzoek beschrijft ook verschillende strategieën die dakloze vrouwen gebruiken om zich te beschermen, zoals ‘femininiteit simulacrum’, ‘masculiniteit simulacrum’, en ‘genderloosheid’.

“‘Femininiteit simulacrum’ kan worden begrepen als een set van gedragingen die sociaal wordt gedefinieerd als vrouwelijk,” legt Elleke uit. “Als onderdeel van deze strategie worden stereotype hyper-feminine gedragingen door dakloze vrouwen ingezet om relaties aan te gaan met (dakloze) mannen. Op zoek naar veiligheid en bescherming, gebruiken dakloze vrouwen deze strategie om indirect de macht en privileges die dakloze mannen en hun lichamen bezitten naar zichzelf uit te breiden.”

Andere vrouwen kiezen juist voor andere strategieën: “Sommige vrouwen verminderen of maskeren bijvoorbeeld de fysieke- en gedragskenmerken die stereotypisch geassocieerd worden met vrouwelijkheid (‘genderloosheid’), en anderen proberen fysieke- en gedragskenmerken te vertonen die stereotypisch geassocieerd worden met mannelijkheid (‘masculiniteit simulacrum’).”

Ze benadrukt dat deze strategieën ook nadelen hebben: “Hoewel ‘genderloosheid’ en ‘masculiniteit simulacrum’ nuttige strategieën kunnen zijn in de zin dat ze dakloze vrouwen kunnen beschermen tegen gegenderd geweld en victimisatie, kunnen ook deze strategieën negatieve gevolgen hebben. De heteronormativiteit die in onze samenleving heerst, strekt zich namelijk uit tot het ‘veld van dakloosheid’, en dus riskeren vrouwen die gedrag vertonen dat niet overeenkomt met wat sociaal van hen wordt verwacht, alsnog benaderd te worden met hostiliteit en geweld.”

Verbeteringen in de opvang

Elleke’s onderzoek laat zien dat dakloze mensen zich vaak niet welkom, in de steek gelaten, onprettig en onveilig voelen in opvangcentra. Ze pleit voor veranderingen die de situatie kunnen verbeteren.

“Allereerst wil ik benoemen dat het cruciaal is om dakloze mensen zelf te vragen wat er moet veranderen om de opvang te verbeteren. Zij weten immers het best wat ze nodig hebben en waarom,” stelt ze. “Veel opvangcentra werken met rigide regels die dakloze mensen beroven van hun vrijheid en autonomie. Terwijl sommige mensen baat hebben bij structuur en een vorm van begeleiding waarbij dit soort regels passen, hebben anderen simpelweg een veilige slaapplek nodig.”

Ze wijst ook op structurele problemen: “Effectiever toezicht en meer betrokkenheid vanuit de gemeente zijn essentieel om de opvang veiliger en menswaardiger te maken. Op dit moment wordt deze rol onvoldoende vervuld, waardoor structurele problemen binnen de opvang in stand blijven.”

Een gedeelde verantwoordelijkheid

Tot slot benadrukt Elleke dat zowel individuele als structurele factoren bijdragen aan dakloosheid. “Ik vind dat we dakloosheid veel minder als een individueel en veel meer als een collectief probleem zouden moeten zien en benaderen. Dat betekent dat we als samenleving gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor het voorkomen en het verhelpen van dakloosheid.”

Ze pleit voor beleid dat niet uitgaat van een universele ervaring van dakloosheid en benadrukt de dringende behoefte aan samenwerking en een interdisciplinaire aanpak. “Belangrijk binnen dit proces is om dakloze mensen zelf actief te betrekken bij het vinden van oplossingen. Te vaak worden beslissingen voor hen genomen zonder hun input. Het is essentieel om dakloze mensen een stem te geven in beleidsvorming, zodat zij een actieve rol kunnen spelen in het bepalen van wat wel en niet werkt.”

• Facebook
• Twitter
• LinkedIn
• Blogger

Bij Straat Consulaat zijn we trots dat we hebben mogen bijdragen aan dit onderzoek. De inzichten die Elleke heeft blootgelegd, vormen belangrijke munitie in onze strijd voor rechtvaardiger beleid rond dakloosheid. Haar werk bevestigt wat wij in de praktijk al jaren zien: dat genderblind beleid een groot deel van de dakloze populatie systematisch over het hoofd ziet en daarmee tekortschiet.

De onzichtbaarheid van dakloze vrouwen en de specifieke uitdagingen die zij ervaren, onderstrepen de noodzaak van een fundamentele beleidsverandering. Met Elleke’s onderzoek in de hand kunnen we sterker pleiten voor gendersensitief beleid bij gemeenten en landelijke overheid. Het biedt ons concrete argumenten om te laten zien dat dakloosheid verschillende gezichten heeft en dat een one-size-fits-all benadering niet werkt.

We feliciteren Elleke van harte met haar welverdiende prijs en nominatie. Haar werk versterkt onze stem in het maatschappelijk debat en helpt ons om dakloze mensen – ongeacht hun gender – de erkenning, zorg en ondersteuning te geven die ze verdienen. Samen blijven we strijden voor beleid dat de werkelijke complexiteit van dakloosheid erkent en aanpakt.

Meer lezen?

Via deze link kun je de samenvatting lezen die Elleke speciaal voor Straat Consulaat schreef. De samenvatting bevat ook concrete aanbevelingen voor beleidsmakers en hulpverleners.

Ben je geïnteresseerd in de volledige scriptie? Neem dan rechtstreeks contact op met Elleke via ellekeschreur@icloud.com.

Lees ook: